Wspomaganie wczesnego rozwoju dziecka

Narodziny dziecka są zdarzeniem niepowtarzalnym, przełomowym, realizującym najskrytsze marzenia rodziców. Oczekiwania rodziców, co do wyglądu, charakteru, zachowania ich potomka można ująć w mniej lub bardziej jednolite ramy bobasa: wymarzone imię, piękny wygląd, mądrość, inteligencja, spokojny i dobry charakter, pożądane zachowanie. Oczekiwania oczywiście rosną w miarę dojrzewania dziecka, co jednak, gdy od samego początku marzenia rodziców muszą ulec całkowitemu przewartościowaniu? Bo oto przychodzi na świat ktoś, pod żadnym względem nie przypominający wyśnionego dziecka. Dla takich rodziców ciągła walka o polepszenie rozwoju ich dzieci, całej rodziny staje się chlebem powszednim. Mowa tu o dzieciach z różnego rodzaju niepełnosprawnością-psychiczną, fizyczną czy sprzężoną. Im wcześniej działania skoncentrowane na podnoszeniu indywidualnych umiejętności takich dziecka zostaną podjęte, tym większe szanse na optymalizację rozwoju dziecka we wszystkich sferach oraz uniknięcie nakładania się na pierwotne zaburzenia takich trudności hamujących potencjał dziecka jak: problemy emocjonalne, nieprawidłowe kształtowanie się osobowości czy wady postawy.

Idea wczesnej interwencji zakłada, iż dzieci niepełnosprawne będą objęte taką pomocą specjalistyczną, która pozwoli im osiągnąć potencjalny, najbardziej korzystny poziom rozwoju intelektualnego, społecznego, emocjonalnego, językowego i ruchowego, umożliwiający odpowiednią samodzielność, komunikację z otoczeniem oraz umiejętność korzystania z form kształcenia dostosowanych do jego specjalnych potrzeb. Niestety idea ta nie jest realizowana w Polsce w takim stopniu, w jakim wymagałyby tego rzeczywiste potrzeby. Istnieją jednak, w wielkich miastach, wzorcowe Ośrodki Wczesnej Interwencji, których praca ma na celu jak najwcześniejszą kompleksową diagnozę i terapię małego, niepełnosprawnego dziecka.

Trafiają tutaj dzieci w wieku od 0 do 7 lat z takimi zaburzeniami jak:

1. nieprawidłowy rozwój OUN,
2. uszkodzenia OUN,
3. wady genetyczne,
4. niedojrzałość OUN związana z wcześniactwem,
5. opóźnione dojrzewanie odruchowe,
6. nieprawidłowy rozwój psychoruchowy o nieznanej etiologii,
7. zespół nadpobudliwości z deficytem uwagi,
8. zaburzenia emocjonalne,
9. opóźnienia rozwoju rozumienia i mowy czynnej,
10. zaburzenia integracji sensorycznej,
11. zaburzenia kontaktu,
12. autyzm wczesnodziecięcy,
13. zagrożenie upośledzeniem lub upośledzenie umysłowe różnego stopnia,
14. zaburzenia zachowania i inne;

Do Ośrodka Wczesnej Interwencji dzieci mogą być kierowane przez:

1. Klinikę i Oddział Położniczy,
2. Poradnie Genetyczne,
3. Oddziały Patologii Noworodka,
4. Oddziały Niemowlęce,
5. Poradnie Pediatryczne,
6. Specjalistyczne Poradnie dla Dzieci,
7. Żłobki,
8. Przedszkola Integracyjne i Masowe,
9. Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne,
10. Pracownie Zaopatrzenia Ortopedycznego i inne;

Kompleksowa, interdyscyplinarna diagnoza niepełnosprawnego dziecka

Zespół opracowujący pełną diagnozę możliwości, trudności i potrzeb dziecka powinien składać się z następujących specjalistów: lekarz pediatra (czasami również neurolog lub lekarz rehabilitacji medycznej), psycholog, logopeda i fizjoterapeuta. Opracowują oni każdy z osobna, a następnie wspólnie na posiedzeniu zespołu ocenę somatycznego stanu dziecka, ocenę jego rozwoju ruchowego, umysłowego, emocjonalnego, społecznego oraz rozwoju mowy.

Psycholog ma za zadanie ocenić rozwój psychiczny dziecka, wskazać na mocne strony jego funkcjonowania oraz te, które wymagają terapii. Określa zatem zdolność dziecka do nawiązywania kontaktu, jego reakcje emocjonalne, spostrzeganie wzrokowe, rozumienie i zdolność komunikowania się, dojrzałość do funkcjonowania i współpracy w grupie, samodzielność, poziom myślenia, zdolność zapamiętywania i koncentrowania uwagi, koordynację wzrokowo-ruchową i sprawność manualną.
Terapeuta usprawniający rozwój ruchowy dziecka ocenia przede wszystkim napięcie mięśniowe jego ciała. Sprawdza on zdolność zmiany pozycji podczas leżenia, kontrolowanie ułożenia głowy, przemieszczania się przez pełzanie, czworakowanie lub inaczej, osiąganie pozycji w siadzie i klęku, umiejętność pionizowania się i chodzenia. Kontroluje również sprawność rąk, koordynację wzrokowo-ruchową, osiąganie równowagi w różnych pozycjach oraz orientację w schemacie własnego ciała i w przestrzeni.

Bardzo ważna z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania dziecka jest ocena procesów współpracy zmysłów, ich harmonii. Odbiór bodźców z otoczenia i ciała poprzez wzrok, słuch, dotyk, czucie głębokie (proprioceptywne) i przedsionkowe (związane z odczuwaniem równowagi i ułożenia ciała), a następnie przekazywanie ich do mózgu, gdzie są odpowiednio segregowane i interpretowane, wpływa na sposób reagowania człowieka w danej sytuacji oraz na jakość i precyzję wykonywanych czynności. Zaburzenia w odbiorze i przetwarzaniu wrażeń zmysłowych może przyjmować formę nadwrażliwości (dziecko unika pewnych doświadczeń: dotyku, światła, dźwięków, itd.) niedowrażliwości (nieadekwatne odczuwanie natężenia bodźców jednej lub różnych modalności), dysfunkcje zmysłu przedsionkowego (trudności z utrzymaniem właściwej postawy ciała, równowagi, orientacji w przestrzeni, koordynacji ruchowej i wzrokowo-ruchowej).

Diagnoza logopedyczna niemowlęcia (czy nawet noworodka) zakłada funkcjonalną jedność aparatu pokarmowego i artykulacyjnego u dziecka w tym okresie życia i ma ona na celu ocenę napięcia mięśni szkieletowych: twarzy, gardła, krtani, warg i języka, czyli mięśni używanych podczas ssania, żucia i wreszcie mówienia. Wiotkość mięśni obniża sprawność zależnych od nich czynności dziecka. Bada on również, w jaki sposób odbiera ono dźwięki, jak koncentruje na nich uwagę, czy potrafi je różnicować i naśladować.

Oddziaływania terapeutyczne i wspierające rozwój dziecka oraz jego rodzinę

Na podstawie diagnozy każdy ze specjalistów opracowuje indywidualny program terapeutyczny, który w miarę kolejnych wizyt i postępów dziecka jest weryfikowany i dostosowywany do zmian w rozwoju. Dzieci, u których dodatkowo występują problemy zdrowotne, powinny być objęte również leczeniem, określonym przez lekarza specjalistę.Inaczej niż w przypadku prawidłowo rozwijających się dzieci, aktywność dziecka niepełnosprawnego musi być pobudzana, wspierana i ukierunkowywana już od najwcześniejszych dni życia, w celu uzyskania jak najmniejszych odchyleń w rozwoju. Istotne jest, by wszelkie, podejmowane na rzecz dziecka oddziaływania włączane były umiejętnie w całokształt zabiegów pielęgnacyjnych oraz nie zakłócały zbytnio naturalnego życia rodziny. Należy pamiętać o tym, by stale utrzymywać z dzieckiem kontakt (werbalny, wzrokowy, dotykowy), niezależnie od tego na jakim poziomie rozwoju się ono znajduje.

Specjalistyczna terapia obejmować może takie elementy jak:

• wspieranie naturalnej aktywności dziecka poprzez zabawę, podążanie za dzieckiem, ćwiczenia, odpowiednie postępowanie wychowawcze;
• terapia ruchem w celu optymalizacji rozwoju poznawczego poprzez urozmaicanie doświadczeń dziecka, kształtowanie rozwoju psychoruchowego oraz poczucia własnej wartości poprzez podnoszenie sprawności ruchowej (terapeuta uczy rodziców pobudzania, wzmacnianie siły mięśni dziecka, przyspieszania przechodzenia od ruchów prostych do bardziej skomplikowanych, wplatania technik usprawniania w wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych, pokazuje prawidłowe dla dziecka pozycje ciała podczas zabawy, karmienia, tak aby utrwalali oni efekty terapii oraz zapobiegali wadom postawy, rozwijanie zdolności manualnych poprzez manipulowanie przedmiotami codziennego użytku oraz poprzez wykonywanie czynności samoobsługowych, zabawy w piasku, ugniatanie ciasta, malowanie palcami, itp.),
• terapia metodą Sensorycznej Integracji (wszelkie formy zabawy i aktywności ruchowej dziecka sprzyjają kształtowaniu się jego integracji zmysłowej, rozwija się percepcja i współpraca między zmysłami, wzrasta sprawność motoryki małej i dużej, poprawia się koncentracja uwagi, percepcja wzrokowo-przestrzenna, a nawet samoocena poprzez wzrost kompetencji: "już potrafię to zrobić!", kołysanie oddziałuje na zmysł równowagi i dotyku, ale także działa kojąco, daje poczucie bezpieczeństwa, stymuluje emocje, wszelki kontakt fizyczny z dzieckiem oraz dotykanie samego siebie wpływa na kształtowanie się schematu własnego ciała, poczucia odrębności, sprawczości i samoświadomości fizycznej dziecka ),
• wczesne kształtowanie mowy pod kierunkiem logopedy-początkowo instruktaż dla rodziców (uczenie ich jak za pomocą dotyku oraz stymulacji czucia głębokiego, mogą oni umożliwiać dziecku kontrolę mimiki, prawidłowego ssania, żucia, połykania, domykania jamy ustnej i cofania języka, a w konsekwencji także odpowiednią artykulację dźwięków, czasem konieczna jest mechaniczna ingerencja np. masowanie języka lub dziąseł czy dokładne zawiązywanie pod brodą czapeczki; wskazywanie rodzicom jak rozwijać percepcję słuchową, jakich wrażeń mu dostarczać, żeby podnosić jego rozumienie i komunikację z otoczeniem; najważniejszy jest dobry kontakt dziecka z najbliższymi osobami, najpierw niewerbalny, potem werbalna komunikacja, umożliwia on także dziecku naśladowanie ważnych osób w uśmiechu, ruchach twarzy, narządów artykulacyjnych, i wreszcie w mówieniu), następnie ćwiczenia bezpośrednio z dzieckiem;
• terapia psychologiczna (początkowo oparte na zaleceniach psychologa oddziaływanie środowiska rodzinnego, następnie w miarę możliwości prowadzenie terapii indywidualnej, a dalej grupowej) ma na celu dalszą stymulację mocnych stron funkcjonowania dziecka, jak również wyrównywanie deficytów w jego rozwoju, główna zasada zakłada, że proponowana dziecku aktywność powinna również być źródłem pozytywnych emocji, szczególnie tych związanych z rodzeniem się samodzielności, niezależności i pewności siebie; zajęcia prowadzone w obecności rodziców umożliwia im częściowe korzystanie ze specjalistycznych technik oraz modelowych sytuacji;
• metody terapii dzieci niepełnosprawnych: NDT-Bobath, Sensoryczna Integracja, Metoda Petó, Metoda Domana, Knilla, Shafandera, ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne, Metoda Wojty, Wideotrening Komunikacji, Dogoterapia, Hipoterapia, Hydroterapia, wstrzykiwanie jadu kiełbasianego, itp.;
• poprzez rzetelną informację i poradnictwo, poprzez trening umiejętności (np. wideotrening komunikacji), poprzez tworzenie grup wsparcia, psychoterapię grupową oraz współpracę z instytucjami zajmującymi się udzielaniem pomocy psychologicznej, wspieranie rodziny dziecka niepełnosprawnego oraz relacji rodzic-dziecko, która od początku może być utrudniona, gdyż nie wystarcza naturalny, zwyczajny sposób troski; rodzice nie potrafią prawidłowo ocenić możliwości swojego dziecka, ponieważ odbiegają one od ich dotychczasowych doświadczeń, po narodzinach zderzeniu ulegają oczekiwania rodziców z rzeczywistym obrazem własnego dziecka, doznają oni negatywnych emocji, szoku, który w skrajnych przypadkach prowadzi do poczucia beznadziejności i depresji; zakłócenia adaptacji dotyczą zarówno dziecka, jak i jego rodziny, sygnały dziecka mogą być niezrozumiałe dla opiekunów, niedostosowane do wieku.

Dziecko i jego rodzina są nierozerwalną, strukturalną całością, dlatego specjalistyczna pomoc powinna obejmować każdego członka rodziny. Nawet wszechstronnie terapeutyzowane przez fachowców dziecko nie będzie prawidłowo się rozwijać, jeżeli w jego domu panować będzie chłód emocjonalny, beznadziejność, niezrozumienie i niechęć u najbliższych mu osób.

Anna Dyczko

Literatura:

• Maria Piszczek, "Wczesna interwencja i pomoc dzieciom niepełnosprawnym (materiały szkoleniowe)", Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1995.
• Monika Kastory-Bronowska, "Wczesna interwencja" w: "Z myślą o tobie-informator dla rodziców małych dzieci z zespołem Downa" Warszawa 2002.
• Materiały internetowe;
• Materiały szkoleniowe kursu z zakresu wczesnej interwencji prowadzonego przez CMPPP, Warszawa 2002.