Dyskalkulia. Od diagnozy do skutecznej pomocy.
Trudności szkolne
- niespecyficzne (czynniki psychogenne, sensoryczne, intelektualne, dydaktyczne, najczęściej uogólnione)
- specyficzne (czynniki neurobiologiczne, norma intelektualna, w zakresie czytania lub pisania lub liczenia lub innych umiejętności)
Pojęcie dyskalkulii
- łac. calkulare - liczyć, dys - trudność
- disorder (zaburzenie), disability (dysfunkcja), difficulties (trudności)
- dyskalkulia jako element neuropsychologicznej diagnozy dorosłych
- specyficzne trudności w uczeniu się matematyki wg E. Gruszczyk-Kolczyńskiej
Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki wg E. Gruszczyk-Kolczyńskiej
Trudności typowe dla danego ucznia związane z:
- brakiem rozumienia operacyjnych zależności pomiędzy wielkościami,
- niską odpornością na stres,
- obniżoną sprawnością grafomotoryczną
Pojęcie dyskalkulii rozwojowej (Ladislav Kość)
Dyskalkulia rozwojowa jest strukturalnym zaburzeniem zdolności matematycznych, ma-jącym swe źródło w genetycznych lub wrodzonych nieprawidłowościach tych części mózgu, które są bezpośrednim anatomiczno-fizjologicznym podłożem dojrzewania zdolności matematycznych zgodnie z wiekiem; jest zaburzeniem występującym bez jednoczesnego zaburzenia ogólnych funkcji umysłowych.
Klasyfikacja dyskalkulii (Košč, 1982 r.)
- Dyskalkulia werbalna - zaburzenie umiejętności słownego wyrażania pojęć i zależności matematycznych, takich jak oznaczanie ilości i kolejności przedmiotów, nazywanie cyfr i liczebników, symboli działań i dokonań matematycznych.
- Dyskalkulia praktognostyczna - zaburzenie matematycznych manipulacji konkretnymi czy narysowanymi przedmiotami (palcami, piłkami, kostkami, patyczkami itd.). Manipulacje matematyczne obejmują liczenie (pojedyncze dodawanie) przedmiotów oraz porównywanie wielkości, czy ilości (bez ich dodawania).
- Dyskalkulia leksykalna - zaburzenie związane z nieumiejętnością czytania symboli matematycznych (cyfr, liczb, znaków działań matematycznych i zapisanych operacji matematycznych).
- Dyskalkulia graficzna - niezdolność zapisywania symboli matematycznych, analogiczna do dyskalkulii leksykalnej.
- Dyskalkulia ideognostyczna - niezdolność rozumienia pojęć i zależności matematycznych oraz wykonywania obliczeń w pamięci.
- Dyskalkulia operacyjna - zaburzona zdolność wykonywania operacji matematycznych)
Dyskalkulia a dysleksja T. Attwood (2002)
- 10% uczniów z dysleksją doskonale radzi sobie z matematyką
- 30% uczniów z dysleksją osiąga przeciętne wyniki w matematyce
- 10% uczniów z dysleksją wymaga okresowej pomocy w matematyce
- 25% uczniów ma osiągnięcia poniżej przeciętnej
- 25% uczniów ma poważne problemy w matematyce
Dyskalkulia a dysleksja
Specyficzne trudności w uczeniu się:
- dysleksja
- dyskalkulia
- mieszane trudności:
- dyskalkulia jako pochodna dysleksji
- dyskalkulia rozwojowa
Rozpoznawanie ryzyka dyskalkulii w szkole
- Klasa „0”: orientacja w schemacie ciała, relacje przestrzenne, porządkowanie, klasyfikowanie, porównywanie, orientacja w czasie, pojęcie liczby, przeliczanie, proste działania
- Klasa I: odczytywanie i zapis liczb, operacje matematyczne, działania pamięciowe
- Kłopoty z odczytywaniem czasu (chociaż godziny, połówki i ćwierci godzin mogą być już znane).
- Niepoprawne liczenie przedmiotów.
- Zapominanie następnego etapu w jakiejś operacji.
- Błędy "nieuwagi".
- Niesprawdzanie pracy lub takie sprawdzanie, które nie jest skuteczne.
- Trudności w rozumieniu logiki lub języka matematycznego.
- Powtarzanie liczby, symbolu (lub procesu), który był użyty w poprzednim obliczaniu lub w poprzedniej części operacji.
- Dziwaczne błędy; np. pisanie liczb (symboli), które wydają się pochodzić znikąd.
- Powolne odpowiedzi. (To może być szczególnie widoczne przy obliczeniach arytmetycznych "w pamięci" i pytaniach z tabliczki mnożenia).
- Liczenie na palcach.
- Wydaje się rozumieć temat na lekcji, ale nie w pracy domowej.
- Trudności w uczeniu się granic liczbowych do 10 i 20 i w uczeniu się tabliczki mnożenia.
- Nie może zapamiętać liczb.
- Trudności w planowaniu, organizowaniu i kontynuowaniu matematycznych proce-sów (rozwiązywaniu zadań).
- Trudności w czytaniu mapy.
- Trudności w uczeniu się podstawowych operacji i zastosowaniu ich poza lekcją matematyki; np. obliczanie długości, ilości.
- Trudności w rozumieniu i używaniu informacji statystycznych.
- Częste naciskanie złych przycisków w kalkulatorze.
- Awersja lub strach przed matematyką.
Niektórzy mogą mieć również połączone trudności w rozpiętości uwagi i przetwarzaniu informacji. Jeśli obydwie te trudności mają miejsce, wtedy taki uczeń najprawdopodobniej będzie bardzo wolno przypominał sobie podstawowe fakty arytmetyczne lub nawet nie będzie w stanie tego zrobić w ogóle. Tacy uczniowie mogą posiłkować się jedynie nieefektywnymi i bardzo podstawowymi metodami przy wyliczeniach; np. seryjnego liczenia. Mogą oni:
- Pracować bardzo wolno i ciągle otrzymywać zły wynik.
- Pracować zrywami, bezplanowo
- Unikać prac matematycznych. Tacy uczniowie mogą się źle zachowywać, "wyłączać się", ofiarowywać się do wykonywania wszelkich innych zajęć poza klasą, zapominać swoich książek itp.
- Łatwo się męczyć podczas zajmowania się matematyką.
Model diagnozy dyskalkulii w poradni
Kryteria diagnostyczne
- Klasyfikacja DSM-IV (nr 315.1)
A. Niskie zdolności matematyczne
B. Niskie osiągnięcia szkolne, trudności życiowe
C. Głębokość zaburzeń niewspółmierna do deficytów sensorycznych
- Klasyfikacja ICD-10(F81.3)
A. Słabe umiejętności matematyczne (2 odch)
B. Przeciętne czytanie i pisanie
C. Wykluczenie zaniedbań dyd. i opóźnienia rozwoju
D. Wykluczenie wad wzroku i słuchu
- Badania psychologiczne w celu określenia poziomu rozwoju intelektualnego, zaburzeń percepcyjno-motorycznych, funkcjonowania emocjonalnego, społecznego
- Badania pedagogiczne w celu określenia umiejętności szkolnych (czytanie, pisanie, liczenie)
Metody i techniki badań
- Test Kalkulia III L. Kość
- Trójkąt Liczbowy
- Złożona Figura Reya
- Diagnoza działalności matematycznej dzieci z klas początkowych E. Gruszczyk-Kolczyńskiej
- Test Umiejętności Matematycznych U. Oszwy
Dyskalkulia w przepisach prawa oświatowego
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. z późniejszymi zmianami w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych. Na podstawie art. 22 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 7 września 1991r. o ;systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329, z późn. zm. 2)) zarządza się, co następuje:
§ 6.
1. Nauczyciel jest obowiązany, na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej, dostosować wymagania edukacyjne, o których mowa w § 4 ust. 1 pkt 1, do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia i odchylenia rozwojowe lub specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom, z zastrzeżeniem ust. 2 i 3.
Dostosowanie warunków sprawdzianu i egzaminu
Uczniowie z odpowiednio potwierdzonymi specyficznymi trudnościami w uczeniu się przystępują do egzaminu w tym samym terminie, co pozostali uczniowie. Ten sam jest też zakres sprawdzanych umiejętności i wiadomości oraz te same arkusze egzaminacyjne. Podczas egzaminu uczniowie z dysleksją rozwojową mogą natomiast skorzystać z dostosowanych specjalnie dla nich rozwiązań organizacyjnych i technicznych. Mają m.in. prawo do zaznaczania odpowiedzi do zadań zamkniętych w arkuszu, bezpośrednio przy zadaniach (bez konieczności przenoszenia ich na karty odpowiedzi), wydłużenia czasu każdej części egzaminu (nie więcej niż o 50%) i równoczesnego przystąpienia do egzaminu w oddzielnej sali, a w przypadku uczniów z dysgrafią - gdy ich pismo jest nieczytelne - zapisywania odpowiedzi za pomocą odpowiednio przystosowanego komputera lub nauczyciela wspomagającego. Uczniowie z „głęboką” dysleksją, których technika czytania nie pozwala na rozumienie przeczytanego tekstu mogą także - zgodnie z przywołanymi procedurami - korzystać z pomocy nauczyciela wspomagającego.
W sprawdzianie oraz w części matematyczno-przyrodniczej egzaminu egzaminatorzy sprawdzający prace uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się korzystają z dostosowanej do tej dysfunkcji klasyfikacji błędów. Uwzględniała ona np.:
- niewłaściwe stosowanie dużych i małych liter (np. Mg - MG - mG - mg),
- lustrzane zapisywanie cyfr i liter (np. 6 - 9, C - ...),
- mylenie liter (np. o - a, d - b - p, a - ą, s - ś, M - W),
- zapis fonetyczny wyrazów (np. róf, kfiatek),
- gubienie liter, cyfr, niedokończenie wyrazów,
- trudności w zapisie liczb wielocyfrowych i liczb z dużą ilością zer,
- problemy z przecinkiem (liczby dziesiętne),
- łączenie wyrazów,
- problemy z zapisywaniem jednostek (np. pH - PH - ph; Hpa - HPA - HpA; kWh - KWH; OC - CO),
- mylenie indeksów górnych i dolnych (np. x2 - x2, H2O - H2O, m2 - m2).
Pełne klasyfikacje błędów (lub wykaz rodzajów błędów uwzględnianych przy sprawdzaniu odpowiedzi uczniów w danym roku) otrzymują wszyscy egzaminatorzy (z obu części egzaminu) podczas szkoleń prowadzonych dla egzaminatorów przez koordynatorów z OKE przed przystąpieniem do sprawdzania.
Formy pomocy uczniowi z dyskalkulią
- zajęcia korekcyjno-kompensacyjne
- zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze
- terapia pedagogiczna
- konsultacje z nauczycielem matematyki
- korepetycje
Zasady pomocy uczniowi z dyskalkulią:
- Współpraca pomiędzy dzieckiem, nauczycielem, rodzicami, terapeutą (kontrakty),
- Indywidualizacja oddziaływań,
- Wczesna interwencja (stygmatyzacja!?)
- Łączenie nauczania z pomocą psychologiczną
Zasady pomocy uczniowi wg E. Gruszczyk-Kolczyńskiej
- wymagania oparte o sferę najbliższego rozwoju
- kompleksowa opieka wychowawcza
- prawidłowa relacja emocjonalna dziecko-dorosły
- współpraca z rodzicami
Zasady redukowania lęku przed matematyką wg B. Butterwortha (2002)
- Krok pierwszy - próba zatrzymania się (ogląd, szacowanie)
- Krok drugi - próba optymalnego wykorzystania posiadanej wiedzy, choćby ograniczonej
- Krok trzeci - próba spojrzenia na zadanie z innej perspektywy (kruszenie, różne sposoby rozwiązania)
Jolanta Halicka
Bibliografia
- Kość L., Psychologia i patopsychologia zdolności matematycznych, Warszawa 1982
- Kość L., Ponczek R, Test Kalkulia III podręcznik, Warszawa 1998
- Gruszczyk-Kolczyńska E., Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, Warszawa 1992
- Gruszczyk-Kolczyńska E., Dojrzałość do nauki matematyki, w: Biuletyn PTD Warszawa 2002
- Oszwa U., Zaburzenia rozwoju umiejętności arytmetycznych, Kraków 2006
- Stryczniewicz B.,Praca z uczniem mającym trudności z matematyką, Opole 2004