Przemoc to relacja między ludźmi, która opiera się na użyciu przeważającej siły. Utrudnia samoobronę z uwagi na wyraźną asymetrię sił – jedna ze stron ma przewagę nad drugą.
Według I. Pospiszyl przemoc to wszelkie akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnej relacji. Agresja natomiast, to zachowanie określonego rodzaju jednej osoby prowadzące do szkody psychicznej lub fizycznej drugiej osoby. Przemoc od agresji różni się właśnie przewagą sił jednej ze stron.
O przemocy mówimy nie tylko w sytuacji przekroczenia granic fizycznych. Akt ten przybiera różne formy. Poniżej opisane zostały poszczególne rodzaje przemocy.
Przemoc psychiczna oznacza poniżanie i ośmieszanie, manipulowanie dla własnych celów, wciąganie w konflikty, brak właściwego wsparcia, np. wyśmiewanie poglądów, religii, pochodzenia, narzucanie własnych poglądów, karanie przez odmowę zainteresowania, uczuć czy szacunku, stała krytyka, wmawianie choroby psychicznej, izolacja społeczna, czyli kontrolowanie i zakazywanie bądź ograniczanie kontaktów z innymi ludźmi, domaganie się posłuszeństwa, ograniczanie snu i pożywienia, stosowanie gróźb, degradacja werbalna (wyzywanie, poniżanie, upokarzanie, zawstydzanie). Według K. Browna i M. Herberta jest to „zadawanie cierpień psychicznych przez kontrolowanie i ograniczanie kontaktów ofiary z przyjaciółmi, szkołą i miejscem pracy, przymusowa izolacja i uwięzienie, zmuszanie ofiary do oglądania obrazów i aktów przemocy, zastraszanie, grożenie wyrządzeniem krzywdy fizycznej zarówno osobie bliskiej, jak i innym, stosowanie pogróżek, szantażu, gróźb popełnienia samobójstwa, ciągłe niepokojenie, znęcanie się nad zwierzętami domowymi i niszczenie prywatnej własności”, również pomawianie. Owo krzywdzenie psychiczne jest najbardziej nieuchwytną formą maltretowania człowieka. Trudno bowiem dostrzec pozornie niewidoczną przemoc posługującą się zazwyczaj słowem. Nie liczenie się z czyimiś uczuciami to również forma przemocy, wówczas gdy sprawca jest świadomy niepożądanych uczuć i przekroczonych przez siebie granic.
Gaslighting – technika manipulacji, forma przemocy polegająca na wmawianiu choroby psychicznej i degradowaniu psychicznym ofiary.
Przemoc fizyczna stanowi naruszenie nietykalności fizycznej, celowe uszkodzenie ciała, zadawanie bólu lub groźba uszkodzenia ciała. Przybiera różne formy, od lekkich klapsów po ciężkie pobicia z widocznymi skutkami. Wyraża się w postaci otwartej agresji skierowanej na dziecko, rodzica bądź inną osobę. To każde agresywne zachowanie skierowane przeciwko ciału ofiary, mogące prowadzić do bólu oraz fizycznych obrażeń (m.in. popychanie, odpychanie, obezwładniania, przytrzymywanie, policzkowanie, szczypanie, kopanie, duszenie, bicie otwarta ręką i pięściami, bicie przedmiotami, ciskanie w kogoś przedmiotami, parzenie, polewanie substancjami żrącymi, użycie broni, porzucenie w niebezpiecznej okolicy, nieudzielanie koniecznej pomocy i inne).
Przemoc seksualna to kontakt seksualny podejmowany bez zgody ofiary. Przemoc seksualna wobec dzieci to wciąganie zależnych, niegotowych rozwojowo i niezdolnych do okazywania braku zgody dzieci lub osób w wieku dorastania w seksualną aktywność. W odniesieniu do aktywności seksualnej człowieka nie ma w zasadzie stałych norm, które określałyby co jest prawidłowością a co nie. Oznacza to, że jeśli mówimy o przemocy seksualnej wobec dziecka, to jest nią każde zachowanie nacechowane intencją uzyskania satysfakcji seksualnej ze strony sprawcy, które odbywa się bez zgody dziecka lub w sytuacji braku jego umiejętności stawiania granic – czyli również, np.: dotykanie ciała dziecka lub osoby w wieku dorastania nawet jeśli ofiara nie jest świadoma tego, że jej granice zostały przekroczone. Przemoc seksualna to również prezentowanie filmów pornograficznych i zmuszanie do ich oglądania.
Przemoc ekonomiczna opisywana jest zwykle jako używanie pieniędzy lub innych wartości materialnych do zaspokajania potrzeb władzy i kontroli przez sprawcę. To uniemożliwienie dostępu do rodzinnych środków finansowych (m.in. odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej, niezaspokajanie podstawowych materialnych potrzeb rodziny, nadmierna kontrola wydatków, zmuszanie do proszenia o pieniądze, i inne). Zaniedbanie to ukryta forma przemocy. Niezaspakajanie podstawowych potrzeb biologicznych i psychicznych dzieci. Zaniedbywanie ma także miejsce wówczas, gdy dziecko ma zaspokojone potrzeby o charakterze biologicznym ale nie ma zagwarantowanej prawidłowej stymulacji poznawczej. Skrajnym zaniedbaniem jest porzucenie.
Formy przemocy mogą się przenikać, ale każda może też występować osobno.
Analizując zjawisko przemocy należy zwrócić uwagę na cechy przemocy:
Przez przemoc w rodzinie należy rozumieć jednorazowe albo powtarzające się, umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny,
a także innych osób wspólnie zamieszkujących lub gospodarujących, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody w ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. (Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r., art. 2 pkt. 2)
W procesie diagnozy należy zwrócić uwagę na cztery elementy definicji przemocy w rodzinie:
W definicji przemocy w rodzinie użyte jest słowo „jednorazowe”, co oznacza, że na każde, nawet jednorazowe zdarzenie wskazujące na wystąpienie przemocy wobec dziecka należy zareagować.
Jak jednoznacznie wynika z treści definicji, przemocą w rodzinie będą zarówno działania lub zaniechania naruszające prawa lub dobra osobiste. Naruszanie dóbr w polskim systemie prawnym jest również naruszeniem prawa i podlega ochronie prawnej, można zatem stwierdzić, że przemoc w rodzinie zawsze narusza prawo, ale nie musi to być naruszenie normy prawa karnego.
Najwięcej przykładów przemocy domowej, która będzie naruszała prawo, ale nie będzie przestępstwem, pochodzi z przemocy psychicznej i ekonomicznej. Wszelkiego rodzaju poniżania, obniżanie wartości człowieka, narzucanie własnego światopoglądu, wydzielanie środków finansowych czy zabranianie podjęcia pracy zarobkowej to przykłady stosowania przemocy bez naruszenia normy prawa karnego.
Podstawowym przepisem dotyczącym przemocy w rodzinie jest artykuł 207 Kodeksu Karnego mówiący o „znęcaniu się fizycznym lub moralnym nad członkiem swojej rodziny lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, albo nad małoletnim lub osobą bezradną”.
Aby przemoc mogła być uznana za przestępstwo znęcania się, musi ona mieć charakter ciągły. Ściganie następuje z urzędu.
Reakcja powinna pojawić się zawsze, natomiast tzw. ”reakcja interwencyjna” konieczna jest, gdy posiadamy następujące informacje:
Jeżeli ktokolwiek z nas otrzyma od kogoś którąkolwiek, jedną lub więcej z informacji świadczących o możliwości występowania przemocy, powinien uznać je za istotne, niezależnie od własnego zdania na ten temat.
Jeżeli jesteśmy obserwatorami sytuacji, w której rodzic zachowuje się agresywnie wobec dziecka w miejscu, które z założenia jest/może być obserwowane przez innych, należy uznać, że podobne zachowanie, a najczęściej o nasilonym stopniu, występuje wobec dziecka w codziennych warunkach domowych. Zwykle rodzice, którzy zachowują się „niestosownie” wobec dzieci starają się uniknąć czujnego oka innych osób. Jeśli więc rodzic decyduje się pozwolić sobie na agresję wobec dziecka w takiej sytuacji, to istnieje bardzo poważne ryzyko, że w sytuacji domowej, kiedy z założenia nikt nie obserwuje poczynań rodzica, bywa on sprawcą bardziej drastycznych form przemocy.
Szkoła to miejsce, w którym dzieci spędzają większość swojej codzienności. Ilość sytuacji społecznych rodzi różne relacje. Tu obserwacja zachowań jest niezwykle istotna.
Jaką obserwację może dokonać pracownik szkoły lub placówki oświatowej dotyczącą dziecka:
Warto wiedzieć, że obserwatorem zachowań dziecka, jak i rodziców na terenie placówki, oświatowej może być poza wychowawcą, nauczycielem przedmiotowym, pedagogiem, psychologiem także personel pomocniczy, np. osoba nadzorująca szatnię, osoby dbające o czystość w szkole czy pracownicy kuchni.
Monitorowanie sytuacji dziecka oznacza obserwację, kontrolowanie i wspieranie zarówno samego dziecka, jak i jego rodziców.
(Każda z wymienionych sytuacji jest wysoce szkodliwa dla zdrowia psychicznego dzieci. Im bardziej przedłuża się ona w czasie, tym stanowi wyższy czynnik ryzyka w aspekcie krzywdzenia).
Należy zaznaczyć, że czynniki ryzyka nie powinny dawać pewności w decyzji o występowaniu przemocy w rodzinie. Są zmiennymi, które ewentualnie mogą stanowić wskazówkę podczas zbierania informacji dotyczącej diagnozowania przemocy.
Pamiętajmy, że sprawcą przemocy w rodzinie wobec dziecka może być rodzic, opiekun, rodzeństwo lub inna osoba spokrewniona lub zamieszkująca razem z dzieckiem.
Kary fizyczne to jedna z form przemocy wobec dziecka. Od 1 sierpnia 2010 roku obowiązuje w Polsce zakaz stosowania kar cielesnych przez osoby wykonujące władzę rodzicielską oraz sprawujące opiekę lub pieczę nad dzieckiem. Zakaz został wprowadzony nowelizacją ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy – Art. 96 Krio (Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zm.).
Rodzic, który nie udziela wsparcia i ochrony swojemu dziecku także może być ofiarą przemocy. W takiej sytuacji dokonajmy rozpoznania.
Przemoc wobec dziecka bywa niewidoczna dla pracowników służb. Jedyne, co widzimy, to pogłębiające się problemy związane z rozwojem dziecka, które mimo diagnostyki różnicowej i udzielenia dziecku pomocy, nie ustają. Niezbędna jest wówczas czujność osoby, która jako pierwsza diagnozuje dziecko. Wnikliwy wywiad, obserwacja i badanie nierzadko pozwalają dokonać diagnozy. Czynnikiem doskonalącym ten proces jest współpraca interdyscyplinarna z instytucjami zajmującymi się pracą na rzecz ofiar przemocy. Wspólne działanie umożliwi zaplanowanie pełnego wsparcia, dziecku, rodzicowi, który często bywa także ofiarą przemocy jak i sprawcy, który otrzyma szansę na zmianę i możliwość współpracy ze specjalistami na jej rzecz.
Z punktu widzenia psychologa pracującego z dziećmi i młodzieżą, zdecydowałam się na omówienie tematu poruszonego w tym artykule również opisując przemoc między osobami dorosłymi. Uznaję to za niezwykle ważne w kontekście faktu, który mówi, że dziecko będące świadkiem przemocy jest również jej ofiarą.
Zastanawiając się nad tym, czy zawsze konieczna jest reakcja, odpowiadam, że zdecydowanie tak. Jej brak i zaniechanie jest dla nas dorosłych przegraną. Choć reagowanie niesie za sobą oczywiste konsekwencje, to nasze zachowanie określone sytuacją, w której widzimy, słyszymy lub podejrzewamy akt przemocy, jest kluczowe. To jakiego rodzaju będzie to reakcja, zależy zawsze od okoliczności sytuacji, naszej obserwacji, wiedzy jakiej nabędziemy w procesie diagnozowania przemocy. Nie zawsze musi być to decyzja interwencyjna. Reagowanie to również jedno słowo, które zatrzyma akt przemocy.
Reagujmy nawet wtedy, gdy fakty podawane przez dziecko wydają nam się nieprawdopodobne.
Pamiętajmy: brak reakcji to również współodpowiedzialność za zjawisko przemocy.